चीनचे देशातील उइघूर मुस्लिमांवर अत्याचार, तरी मुस्लिम देश गप्प का?

अविनाश कोल्हे

भारतीय जनता पक्षाच्या माजी प्रवक्त्या नुपूर शर्मा यांनी प्रेषित महंमद पैगंबर यांच्याविषयी केलेल्या वादग्रस्त वक्तव्यावर अनेक प्रकारच्या प्रतिक्रिया उमटल्या. अपेक्षेप्रमाणे अनेक मुस्लिम देशांनी भारत सरकारकडे निषेध नोंदवला. मोदी सरकारला याबद्दल माघार घ्यावी लागली; मात्र या निमित्ताने चीनच्या संदर्भात वेगळा विषय चर्चेत आला. तो म्हणजे, चीनमध्ये अल्पसंख्याक असलेल्या मुस्लिम समाजावर होत असलेले अनन्वित अत्याचार आणि त्याविषयी बहुतेक मुस्लिम देशांनी बाळगलेले मौन! चीनच्या वायव्य भागात झिंगयांग प्रांत आहे. या प्रांतात मुस्लिम समाज मोठ्या प्रमाणात आहे. प्रांताच्या दोन कोटी दहा लाख लोकसंख्येत मुस्लिम समाजाची लोकसंख्या एक कोटी आहे. चीनमध्ये एकूण मुस्लिम लोकसंख्या दोन कोटी आहे. झिंगयांग प्रांतातील मुसलमानांना 'उइघूर मुसलमान' असे म्हणतात. गेली अनेक वर्षे हा समाज पूर्व तुर्कस्तान या देशाची मागणी करीत आहे आणि यासाठी रक्तरंजित लढे लढत आहे.

चीनला लवकरात लवकर जगातील पहिल्या क्रमांकाची महासत्ता व्हायचे आहे. त्या दिशेने त्यांचे जबरदस्त प्रयत्नही सुरू आहेत. या प्रयत्नांत महत्त्वाचा अडथळा म्हणजे चीनमधील अल्पसंख्याक समाजात खदखदत असलेला असंतोष. तिबेट व हाँगकाँग या दोन प्रांतांतील समाज कमालीचा नाराज आहे. या दोघांपेक्षा सीमेवरचा झिंगयांग प्रांत जास्त धोकादायक आहे. तिथली चळवळ दडपण्यासाठी चीनने छावण्या उभ्या केलेल्या आहेत. यात झिंगयांग प्रांतातील शेकडो मुस्लिम तरुणांना 'बौद्धिक शिक्षण' देण्यात येते. या प्रशिक्षणाचा एकमेव हेतू म्हणजे, त्यांच्या मनातील वेगळे होण्याची भावना नष्ट व्हावी. जगाला या छावण्यांविषयी गंभीर आक्षेप आहेत. या छावण्या नसून तुरुंगच आहेत आणि तेथे बंडखोर मुस्लिम तरुणांचा छळ होतो, असे आरोप होतात.

उइघूर मुसलमानांची समस्या चीनला जन्मापासून, म्हणजे १९४९पासून त्रस्त करीत आहे. चीन नेहमीच्या हडेलहप्पी पद्धतीने ही चळवळ दडपत आहे. एकविसाव्या शतकात मानवी हक्कांबाबत नवे भान आल्यामुळे, उइघूर मुसलमानांची समस्या आता संयुक्त राष्ट्रसंघापर्यंत पोहोचली आहे. सन २०१८मध्ये संयुक्त राष्ट्रसंघाने उइघूर मुसलमानांबद्दल एक अहवाल प्रसिद्ध केला. या अहवालात नमूद केले आहे, की देशाच्या सुरक्षिततेच्या नावाखाली चिनी राज्यकर्ते उइघूर मुसलमानांवर अत्याचार करीत आहे. बाहेरून बघितल्यास चीन सामाजिकदृष्ट्या एकसंध दिसतो; पण तेथे प्रचंड प्रमाणात वांशिक ताणतणाव आहेत. तेथे हान वंशियांच्या हाती सत्तेची सूत्रे एकवटली आहेत. परिणामी बिगर हान सामाजिक घटक या ना त्या कारणांनी असंतुष्ट असतात आणि संधी मिळेल तेव्हा हान वंशियांच्या दादागिरीविरुद्ध आवाज उठवतात.

झिंगयांगची सीमारेषा कझाकस्तान, अझरबैझान वगैरे १९९१मध्ये सोव्हिएत युनियनचे तुकडे झाल्यानंतर स्वतंत्र झालेल्या मुस्लिम देशांशी भिडली आहे. शिवाय अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानजवळ चीनच्या या अशांत व अस्वस्थ प्रांताची सीमारेषा आहे. झिंगयांग प्रांतात गेली काही वर्षे फुटीरतावादी चळवळ जोरात आहे. या लढ्याला पश्चिम आणि मध्य आशियात जोरात असलेल्या मुस्लिम दहशतवादी शक्तींची फूस आहे. गेली अनेक वर्षे चिनी राज्यकर्ते ही चळवळ दडपून टाकण्याच्या प्रयत्नांत आहे; पण त्यांना फारसे यश मिळालेले नाही. झिंगयांग प्रांतातील मुस्लिम समाजाच्या मांडणीनुसार, हा प्रांत चिनी साम्राज्याचा कधीही भाग नव्हता. त्यामुळेच ते विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून वेगळ्या देशाच्या मागणीसाठी लढत आहेत. त्यांच्या मते सध्याचा तुर्कस्तान, म्हणजे पश्चिम तुर्कस्तान आणि ते झगडत असलेला तुर्कस्तान म्हणजे पूर्व तुर्कस्तान. या मागणीसाठी त्यांच्या अनेक संघटना आहेत. त्यातील काही संघटना दहशतवादी कृत्ये करतात.

चिनी शासनाने जे पवित्रे तिबेटमध्ये टाकले, तेच झिंगयांगमध्ये टाकले. त्यांनी हान समाजाला मोठ्या प्रमाणात झिंगयांगमध्ये स्थलांतरित होण्यासाठी उत्तेजन दिले. सन १९५०मध्ये झिंगयांगमध्ये उइघूर मुस्लिमांची लोकसंख्या ९० टक्के होती; आता ४८ टक्के आहे. याचा स्वाभाविक परिणाम म्हणजे, स्थानिक उइघूर समाजात हान वंशियांबद्दल विलक्षण राग असतो. स्थानिक पातळीवर सत्तेच्या जवळपास सर्व जागा हान वंशियांच्या हातात आहेत. थोडक्यात, उइघूर मुसलमान त्यांच्याच प्रांतात सत्ताहीन झाला आहे. यामुळे त्यांच्या चळवळी अधिकाधिक रक्तरंजित झाल्या आहेत. उइघूर मुसलमानांच्या विलगतावादी चळवळीला १९९१पासून जोर आला. या वर्षी सोव्हिएत युनियनचे विघटन झाले आणि आशियात कझाकस्तान, अझरबैजान, उझबेकीस्तान वगैरे नवे मुस्लिम देश अस्तित्वात आले. सोव्हिएत युनियनचे विघटन होऊ शकते, तर चीनने का नाही, असे उइघूर मुसलमानांना वाटायला लागले. उइघूरांच्या चळवळीला शेजारच्या मुस्लिम देशांतून अनौपचारिक मदत मिळते.

आजचा चीन आणि पाचपन्नास वर्षांपूर्वीचा चीन यात जमीनअस्मानचे अंतर आहे. आजचा चीन अमेरिकेला मागे टाकून, पहिल्या क्रमांकाची महासत्ता होण्याची स्वप्न बघत आहे. त्यासाठी जगातील गरीब देशांना कर्जाच्या सापळ्यात अडकवत आहे; मात्र हाच चीन झिंगयांग प्रांतातील उइघूर मुस्लिमांवर अनंत अत्याचार करतो. झिंगयांग प्रांत चीनच्या मध्यपूर्व व मध्य आशियाच्या राजकारणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे. तेथील उइघूर मुस्लिम समाज स्वतंत्र देशासाठी अनेक दशके लढत आहे. अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानातील अनेक जिहादी गटांचा त्यांच्या लढ्याला सक्रिय पाठिंबा आहे. या दहशतवादी गटांना चीन-पाकिस्तानची खास मैत्री नको आहे.

जागतिकीकरणाच्या आजच्या काळात झिंगयांग प्रांत स्वत:च्या ताब्यात ठेवणे, ही चीनची आर्थिक गरज झाली आहे. चीन तेथील फुटीरतावादी चळवळ कदापि यशस्वी होऊ देणार नाही., म्हणून तो सर्व शक्ती पणाला लावून उइघूर मुसलमानांचे बंड मोडून काढत आहे. अर्थात, चीनला यात किती यश मिळेल, हे काळच दाखवेल. एरवी जगभर पसरलेल्या मुस्लिम समाजावर अन्याय झाला, तर मुस्लिम देश ताबडतोब आरडाओरड करतात. चीन उइघूर मुस्लिमांवर कमालीचे अत्याचार करीत असला, तरी याबद्दल मात्र सौदी अरेबिया, इराण, कतार वगैरे देश मूग गिळून बसतात. याचे कारण, चीन अनेक मुस्लिम देशांत मोठमोठे पायाभूत सुविधांचे प्रकल्प उभारत आहे. या प्रकल्पांसाठी भांडवल, तंत्रज्ञान आणि मनुष्यबळ सढळ हाताने पुरवत आहे. म्हणूनच, भारतावर टीका करणारे मुस्लिम देश चीनचा निषेध करीत नाहीत, करू शकत नाहीत.

(लेखक राज्यशास्त्राचे अभ्यासक आहेत.)